Ni karibu muongo mmoja sasa tangu Baraza la Haki za Binadamu la Umoja wa Mataifa lilipoidhinisha kwa kauli moja mfumo wa biashara na haki za binadamu. Hizi baadaye zitajulikana kama Kanuni za Ruggie, ambazo zilipewa jina la Mwakilishi Maalum wa Umoja wa Mataifa John Ruggie.

Mfumo huo kimsingi uliweka seti ya sheria za nyumba kwa nexus kati ya haki za binadamu na mwenendo wa biashara. Kanuni hizo zililenga kushughulikia madhara ya haki za binadamu yanayohusiana na ushirika na kutoa seti iliyojumuishwa zaidi na yenye ufanisi wa miongozo kwa shughuli za biashara, haswa zile zinazopita mipaka ya kitaifa. Mifumo kama vile kanuni za Ruggie zipo ili kuwapa wadau wa kimataifa ramani ya barabara ya kuzuia, au angalau kupunguza, miradi mbaya ya athari na shughuli za ushirika zinaweza kuwa na jamii.  Kwa kweli, adage ya Benki ya Dunia ya "haina madhara" inaashiria wazo hili. Ukweli usiopingika ni kwamba taasisi za kifedha za kimataifa (IFIs) na benki nyingi za maendeleo (MDBs) zinaendelea kufanya madhara yasiyotarajiwa kutokana na athari kutoka kwa miradi na mipango. Je, huu ni bahati mbaya? Labda. Kwa kweli, ni vigumu kusema ikiwa miradi ya miundombinu ya MDB, kama vile mabwawa ya umeme kwa mfano, ni requiem kwa "maendeleo mazuri na endelevu." Mjadala huu unaendelea na kwa wakati mwingine.

Ukweli ni kwamba utandawazi na utaratibu wa sasa wa ulimwengu umefafanua mfano fulani wa maendeleo ambao unahitaji kuimarisha shughuli za kiuchumi, uhuru wa masoko na ujenzi wa miundombinu kati ya wengine. Matokeo yake, matarajio na fursa za kiuchumi za mamilioni ya watu hupumzika juu ya utekelezaji wa mafanikio na kubadilishana ajira iliyoundwa na juhudi hizi za maendeleo. Kwa kushangaza hata hivyo (au labda inatarajiwa kulingana na nani unauliza), miradi mingi na shughuli za ushirika zimeacha jamii maskini, zilizo hatarini zaidi, na kunyang'anywa utambulisho wao, mila, tamaduni na ardhi.

Siku hizi, IFIs nyingi zina mahali fulani aina fulani ya utaratibu wa uwajibikaji ambao hutofautiana katika mamlaka, kichwa, na kazi. Wote hutumikia kusudi sawa la kutoa ufikiaji na dawa kwa watu walioathirika na mradi kwa kufungua milango kwa chombo kisichofikika (na kilichoondolewa mbali). Miongo mitatu iliyopita imeonekana kuwa miaka ya maji kwa uwajibikaji wa taasisi na kuundwa kwa Jopo la Ukaguzi la Benki ya Dunia, Ushauri wa Ushauri wa Utekelezaji wa Shirika la Fedha la Kimataifa (CAO) na Mfumo wa Kujitegemea wa Mfuko wa Hali ya Hewa ya Kijani, kati ya wengine wengi. Kuwepo kwa mifumo hiyo ya uwajibikaji hata hivyo, sio kila wakati husababisha kufuata au kurekebisha. Chukua kwa mfano kesi ya kihistoria ya kikundi kidogo cha wavuvi wa India ambao walichukua Shirika la Fedha la Kimataifa (IFC) (unaweza kusoma zaidi juu ya kesi hiyo na nini maana ya uwajibikaji hapa), ambapo ikawa dhahiri kuwa mifumo ya uwajibikaji bado ni mdogo katika nguvu zao na kuendelea kucheza zaidi au chini ya jukumu la ushauri, bila uwezo wa kuchukua hatua hizo.

Katika miaka ya hivi karibuni, uwanja wa maendeleo ya kimataifa umeanza kuona idadi kubwa ya wadau wapya na watendaji. Benki za uwekezaji, mashirika ya kikanda na hata mashirika yamehusika zaidi katika utekelezaji na muundo wa michakato mbalimbali ya maendeleo, miradi na mipango. IFIs pia zimeanza kutegemea waamuzi wa kifedha au katika kesi ya Mfuko wa Hali ya Hewa ya Kijani, vyombo vilivyoidhinishwa, kutekeleza miradi na mipango. Waamuzi hawa wamepewa hatua kwa hatua jukumu la kuanzisha mifumo ya kurekebisha malalamiko ya ngazi ya taasisi na mradi, kutoa watu walioathirika na jamii za moja kwa moja, kwa wakati na tu chaguzi za kurekebisha. Katika hali nyingine, kwa mfano, kuhusu GCF, kuanzishwa kwa mifumo hiyo ya kurekebisha malalamiko inahitajika ili kutimiza masharti ya kibali.

Kuibuka kwa njia hizi zinazoitwa "wimbi la pili" ni ishara ya kukaribisha maendeleo katika mwelekeo wa uwajibikaji wa taasisi na ushiriki wa raia katika mchakato wa maendeleo. Hata hivyo, taratibu hizi za malalamiko ya juu na zinazokuja zinahitaji kujenga uwezo, mafunzo na ushauri wa wataalam ili kuthibitisha ufanisi wakati malalamiko yanaanza kuingia. Je, hii inaweza kuwezeshwa vipi? Msukumo ni juu ya kizazi cha kwanza cha mifumo ya malalamiko kama vile IRM, Kitengo cha Utekelezaji wa Jamii na Mazingira (SECU) (ya Mpango wa Maendeleo wa Umoja wa Mataifa) na CAO kati ya wengine, kuchukua jukumu la kuongoza katika maendeleo ya mifumo hii ya wimbi la pili na kuanzisha ushirikiano, mitandao na jamii ya mazoezi na kujifunza kwa pamoja. Ikiwa wimbi la pili la mifumo ya malalamiko linatarajiwa kutoa suluhisho bora na la maana kwa watu walioathirika na mradi basi wimbi la kwanza linapaswa kuwa na jukumu muhimu katika kujenga uwezo na kuwezesha kugawana maarifa.

Ni nini kinachofuata kwa uwajibikaji wa taasisi?

Wataalam, watunga sera na wasomi wamekubaliana kuwa uwekezaji wa umma, msaada rasmi wa maendeleo, na mipango ya maendeleo inayoongozwa na serikali sio tena panacea pekee ya maendeleo ya sluggish. Sekta ya ushirika na ya kibinafsi tayari ina jukumu muhimu katika miradi ya maendeleo ya kimataifa. Tunaona hii inaonyeshwa katika uwekezaji wa moja kwa moja wa kigeni (FDI) mapato ya jumla. Kuanzia 1985 hadi 2017 kumekuwa na mlipuko wa FDI wa takriban 3500%, kulingana na data ya Benki ya Dunia. Hii inatafsiri katika miradi ya mbali na kabambe na mipango inayoongezeka katika nchi zinazoendelea. Kwa maneno mengine, nafasi na fursa za uwekezaji wa kibinafsi katika nchi zinazoendelea zinapanuka. IFIs na hata GCF Shirika la Sekta Binafsi (PSF) limeweka vitengo maalum kwa lengo pekee la kujenga na kushirikiana na sekta binafsi. Kwa kushangaza hata hivyo, mashirika mengi na miradi inayofadhiliwa na kibinafsi haina au kuwa nayo, kile kinachoweza kuelezewa tu kama, njia za malalamiko ya ishara. Pamoja na hayo, bado kuna ukosefu mkubwa wa mifumo ya uwajibikaji ndani ya miradi ya kibinafsi, licha ya mifumo ya kimataifa kama vile kanuni za Ruggie, na kusababisha mahitaji yao.

Ili kuweka muktadha wa kweli sana, na kwa kweli hitaji la haraka la marekebisho ya malalamiko yenye ufanisi katika kiwango cha ushirika, hauitaji kuangalia zaidi kuliko kesi ya hivi karibuni inayohusisha kampuni kubwa ya madini ya Rio Tinto na kikundi cha wafugaji wa jadi wa Mongolia. The Guardian ilichapisha wazi juu ya kesi ya kihistoria ambayo unaweza kusoma kwa undani zaidi hapa. The Guardian ilionyesha kuwa katika muundo wa awali na idhini ya mradi mkubwa wa madini, Rio Tinto alikuwa amepuuza hatari kubwa za kijamii zinazohusika. Ilichukua kundi la wafugaji miaka 4 hatimaye kufikia makubaliano ya sehemu tatu kati ya Rio Tinto, serikali ya Mongolia na wao wenyewe. Hatua nzima iliishia kugharimu Rio Tinto mamia ya maelfu ya dola katika ada ya madai. Kwa kuongezea, chanjo ya vyombo vya habari ya kesi hiyo iliharibu sifa yao ya kimataifa, ambayo bila shaka ilikuwa na athari za kugonga uwekezaji na faida. Jamii za wenyeji zilihisi kuwa Rio Tinto iliwaangusha. Sasa kwa kuwa makubaliano yamefikiwa, wafugaji wengi wanasubiri fidia na tiba.

Makampuni mbalimbali ya kitaifa (MNEs) mara nyingi hudharau na kupuuza athari za kijamii na hatari za miradi. Masomo kutoka kwa matukio haya ya bahati mbaya yanazungumza na dêtre ya raison ya mifumo ya uwajibikaji. Badala ya kujibu na kuwasha, kama ilivyofanya IFC na Rio Tinto, taratibu za malalamiko (wakati wa ufanisi) huondoa hitaji la kesi kama hizo. Wanatoa jamii za mitaa na watu fursa ya kuchukua jukumu zaidi katika miradi inayofadhiliwa kimataifa na sekta binafsi ambayo inapaswa kuwanufaisha, sio madhara. Uanzishwaji wa mifumo kama hiyo unaweza tu kuwa na manufaa kwa mashirika na uwekezaji wa kibinafsi ambao unatarajia kudumisha picha yao ya umma na kubeba mfano wa biashara uliofanikiwa na endelevu katika siku zijazo.

Makala iliyoandaliwa na Peter Boldt