Kushtaki, au kutoshtaki, hiyo sio swali

Ikiwa umepata madhara kutoka kwa mradi unaofadhiliwa na taasisi ya kifedha ya kimataifa ungefanya nini ili kupata marekebisho? Kuna chaguzi mbili. Unaweza kutafuta wanasheria wa gharama kubwa katika nchi maili 6000 mbali na litigate kwa ajili ya fidia au unaweza kuandika barua kwa utaratibu wa uwajibikaji wa taasisi ya fedha kwa gharama kidogo kwa matumaini ya kupokea redress. Ungechagua nini?

Mnamo 2007, Shirika la Fedha la Kimataifa (IFC) liliwekeza dola milioni 450 katika kiwanda cha Tata Mundra cha makaa ya mawe huko Gujarat, India.  Licha ya tafiti kuonyesha athari kubwa za kijamii na mazingira, IFC iliendelea kutoa msaada wa kifedha kwa mradi huo.

Watu walioathirika waliwasilisha malalamiko katika 2011 na Mshauri wa Utekelezaji Ombudsman (CAO) - utaratibu wa uwajibikaji wa IFC. Mwaka mmoja baadaye, CAO ilihitimisha kuwa IFC ilishindwa katika wajibu wake wa kuhakikisha kuwa mradi wake ulitimiza baadhi ya mahitaji muhimu ya mazingira na ulinzi wa kijamii. Katika ripoti kamili, CAO ilihitimisha kuwa IFC, "haikutimiza mahitaji ya bidii yaliyowekwa katika Sera ya Uendelevu."

Kwa kujibu, IFC ilipinga matokeo mengi ya CAO. Baadaye ilikuja na mpango wa hatua ya kurekebisha ambayo walalamikaji walihisi hawakushughulikia ipasavyo malalamiko yao. Mnamo Januari 2015, CAO ilitoa ripoti ya ufuatiliaji inayothibitisha kuwa IFC bado haijachukua hatua za maana za kurekebisha madhara yanayosababishwa na Mmea. Hadi wakati huo ilifikiriwa kuwa IFC ilifurahia kinga kamili dhidi ya kushtakiwa mahakamani.

Walalamikaji kutoka Mradi wa Tata Mundra kisha wakageukia mahakama za Marekani kwa msaada na kufungua kesi katika Mahakama ya Wilaya mnamo 2016. Mahakama ya Wilaya ilitupilia mbali uamuzi wa kesi hiyo kwamba IFC ilikuwa na kinga kamili katika mahakama za Marekani. Mnamo Juni 2017, Mahakama ya Rufaa ya D.C. Circuit ilithibitisha uamuzi wa Mahakama ya Wilaya. Maamuzi yote mawili yalihusu tafsiri ya Sheria ya Mashirika ya Kimataifa ya Kinga (IOIA).  Sheria hii kutoka 1945 inasema kwamba, IFC inafurahia, "kinga sawa na suti... kama inavyopendwa na serikali za kigeni." Mwaka 1976, Bunge la Marekani baadaye liliidhinisha sheria kuhusu kinga inayotekelezwa na serikali za kigeni katika Sheria ya Kinga ya Kigeni (FSIA).  FSIA hutoa ubaguzi kwa kinga ya kigeni. Hii ni pamoja na ubaguzi wa, "hatua kulingana na shughuli za kibiashara na nexus ya kutosha na Marekani." 

IFC ilisema kuwa ilikuwa kinga dhidi ya suti kwa sababu ilifurahia kinga sawa kabisa ambayo serikali huru ilifurahia mnamo 1945 wakati IOIA ilitungwa. Walalamikaji kwa upande mwingine walisema kuwa maneno "sawa na" ya kifungu cha IOIA yalimaanisha kuwa kinga itakuwa "sawa" na ingebadilika kulingana na jinsi maana ya kinga huru ilivyobadilika kwa muda. Kwa kuwa serikali huru hazifurahii tena kinga kamili, ilisemekana kuwa mashirika ya kimataifa hayapaswi kuwa na uwezo pia. Mahakama Kuu ya Marekani (SCOTUS) ilikubaliana na uundaji huu. Ilibatilisha uamuzi wa Mahakama ya Mzunguko na kesi hiyo imerudishwa katika Mahakama ya Wilaya kwa ajili ya kesi zaidi.

Wakati uamuzi wa SCOTUS bila shaka ni ushindi kwa wanaharakati wa haki za binadamu na mazingira, ni muhimu kuzingatia ikiwa njia ya mahakama za Marekani ni dawa bora zaidi kwa watu walioathirika na mradi wa IFC. Wengine wamependekeza kwamba ikiwa IFC inaweza kushtakiwa, basi hakuna tena haja ya utaratibu wa uwajibikaji kama vile CAO. Badala yake, wanasema, kwamba migogoro inayotokana na madhara yanayosababishwa na miradi inayofadhiliwa na IFC inaweza kushughulikiwa ndani ya mfumo wa mahakama. Mantiki hii ni hatari na ina kasoro kwa sababu nyingi.

Kwanza, ubaguzi wa kinga ulioanzishwa na FSIA ni nyembamba sana. Suits lazima iwe msingi wa hatua ya asili ya kibiashara na nexus kwa Marekani. Nje ya ubaguzi huu maalum sana, vitendo vya IFC ni kinga dhidi ya suti na walalamikaji huachwa bila dawa. Hii inaweza kujumuisha madhara yanayosababishwa na uzembe, kwani hii haichukuliwi na mahakama kama "shughuli ya kibiashara" lakini badala yake kama mateso (makosa ya kiraia). Kwa kuongezea, kuna pingamizi nyingi ambazo Mahakama ya Wilaya bado haijashughulikia. Kwa mfano, je, madhara yaliyofanywa kwa raia wa India na mradi ulioko India yana "nexus" ya kutosha na Marekani kuhalalisha kuinua pazia la kinga? Mahakama pia haijaamua ikiwa mahakama ya Marekani ni mahali sahihi zaidi pa kutatua migogoro kutoka India.

Pili, kupitia mahakama, iwe Marekani au India, huweka rasilimali nzito na mzigo wa kiutaratibu kwa walalamikaji. Kesi za mahakama pia zinakabiliwa na ucheleweshaji wa muda mrefu. Katika mfumo wa CAO, walalamikaji binafsi wanakabiliwa na mizigo ndogo ya utaratibu na kifedha. Mbali na hayo, mlalamikaji ana upatikanaji wa moja kwa moja wa mfumo wa uwajibikaji. Mtu aliyeathiriwa anahitaji tu kuandika barua au barua pepe kwa Ofisi ya CAO ili kuchochea utaratibu wa malalamiko. Walalamikaji hawatakiwi hata kuwasilisha vifaa vya msaada kwa malalamiko yao. Ikiwa CAO inakubali malalamiko, hakuna mzigo mdogo wa kifedha kwa walalamikaji kutoka kwa kesi za CAO. Katika mfumo wa kufanya kazi vizuri, CAO, pamoja na usimamizi wa IFC msikivu, inapaswa kuwa na uwezo wa kutoa marekebisho ya kutosha kwa watu walioathirika na mradi kwa ufanisi zaidi na kwa ufanisi zaidi kuliko mahakama yoyote inaweza.

Vinginevyo, ili kushtaki IFC katika mahakama za Marekani, walalamikaji watahitaji kuajiri mwanasheria ambaye anaweza kusafiri mfumo wa kisheria wa Marekani kwa ajili yao. Tofauti na CAO, wanasheria wa Marekani mara nyingi hutoza ada kubwa, ambayo watu wengi walioathirika katika nchi zinazoendelea hawataweza kumudu. Kulazimisha raia wa nchi zinazoendelea kutegemea mahakama nchini Marekani kutazidisha usawa wa nguvu kati ya mtu aliyeathiriwa na taasisi ya kifedha ya kimataifa inayohusika. Tofauti hii inaweza kuwepo kwa kiwango kama hicho na utaratibu wa uwajibikaji wa taasisi ya kifedha ya kimataifa. Njia nyingi hizi zinalenga kufanya upatikanaji wao rahisi kwa walalamikaji. Hata kwa mipango ya ada ya dharura inapatikana kwa kuajiri wanasheria katika mfumo wa kisheria wa Marekani, kuna vikwazo vingi vya kisheria vinavyokabiliwa na watu walioathirika na mradi wanaotafuta haki katika mahakama za Marekani ambazo zitakatisha tamaa ukuaji wowote wa madai hayo.

Wakati uamuzi wa SCOTUS ni muhimu na unapaswa kuonekana kama mfumo wa ziada wa kurekebisha pamoja na mifumo ya uwajibikaji kama vile CAO, ni muhimu kusisitiza kuwa uamuzi huu haupaswi kusomwa kama mtangulizi wa kufanya mifumo ya uwajibikaji na malalamiko ya taasisi za kifedha za kimataifa. Kinyume chake, hitaji la uwajibikaji wenye nguvu na msikivu na utaratibu wa kurekebisha ni muhimu zaidi sasa kuliko ilivyokuwa hapo awali. Kuimarisha uwajibikaji na utaratibu wa kurekebisha sio tu muhimu kwa ulinzi wa watu walioathirika, lakini ni muhimu kwa taasisi za kifedha za kimataifa kufikia dhamira yao kuu ya "kutodhuru" kwa watu na mazingira. Hatimaye, ikiwa taasisi za kifedha za kimataifa zinataka kuepuka mfiduo na utangazaji mbaya unaokuja na vitendo vilivyoletwa mbele ya mahakama za Marekani, lazima ziimarishe taratibu zao za kufuata na kuwa msikivu kwa mapendekezo ya kurekebisha yaliyopendekezwa na wao.

Njia panda kwa uwajibikaji?

Kwa ufupi, kuanguka kwa kesi ya mahakama ya IFC iliyoamuliwa hivi karibuni na Mahakama Kuu ya Marekani (SCOTUS) inaweza kwenda moja ya njia mbili. Hali bora ya kesi; Benki za Maendeleo ya Multilateral (MDBs) zinatambua mfano uliowekwa na uamuzi wa SCOTUS na, kwa kuogopa mafuriko ya kesi, kuimarisha mifumo yao ya uwajibikaji ili kuzuia walalamikaji kutafuta fidia na kurekebisha kupitia mahakama. Hali mbaya zaidi ya kesi; MDBs huhalalisha kuondoa vitengo vyao vya kurekebisha malalamiko na kufanya mbali na mifumo ya uwajibikaji kabisa.

Jinsi ya kufanya hivyo katika hali ya pili? MDBs inaweza kusema kwamba walalamikaji wanapaswa kutafuta fidia na dawa kupitia mahakama kwani hawana kinga kabisa dhidi ya kesi. Njia hii inaweza kufaidika na MDBs kwa njia mbili. Kwanza, kwa upande wa fedha, MDBs itatoa chini ya fedha kwa ajili ya mchakato wa kurekebisha malalamiko, ikiwa ni pamoja na gharama ya kuwezesha ushiriki wa walalamikaji na wadau wengine katika kesi zao. Pili, na uhusiano huu na mantiki ya kwanza, MDBs itakabiliwa na malalamiko machache sana tangu mtu aliyeathiriwa na mradi au jamii zitahitaji kusafiri barabara ya treacherous na ya gharama kubwa ya kushtaki MDB (kazi kubwa ambayo wengi ikiwa sio watu wote walioathirika na mradi hawathubutu hata ndoto ya kuanza). Hata hivyo, mantiki hizi hazizidi matokeo mabaya ya kuondokana na mifumo ya uwajibikaji.

Kwa mtazamo wa matumaini, uamuzi wa SCOTUS unaweza kuwa wakati wa maji kwa uwajibikaji katika taasisi za kimataifa. Kumbuka siku chache kabla ya mwaka 1993. MDBs walikuwa mbali kuondolewa kutoka kwa watu binafsi na jamii ambao walipata athari mbaya kutoka kwa miradi mbalimbali katika nchi zinazoendelea. Uundaji wa mifumo ya uwajibikaji na kazi za ukaguzi ulitafuta kubadilisha kwa upole usawa ili kushughulikia moja kwa moja malalamiko na malalamiko ya wale walioathirika na jamii. Kutoa vyama vya tatu njia ya kuwasilisha malalamiko na kuhakikisha MDBs kuzingatia sera zao za ndani na mahitaji ya utaratibu ilikuwa hatua kubwa mbele kutoka kwa mtazamo wa msingi wa haki. Hata hivyo, kama kesi ya IFC ilivyofunuliwa; JE, MDBs zinajibu ipasavyo mapendekezo ya mifumo yao ya uwajibikaji iliyoanzishwa? Kwa kweli, kuna nafasi kubwa ya kuboresha suala hili.

Suzuki ya Benki ya Maendeleo ya Asia na Nanwani iliiweka vizuri: "... benki bado zinazingatia mifumo ya uwajibikaji kama zana za utawala wa ndani kwa ajili ya kuimarisha ufanisi wa kiutendaji na nidhamu ya shirika."  Kwa maneno mengine, mifumo ya uwajibikaji bado haina mamlaka ndani ya MDBs kushawishi sana sera za taasisi na maamuzi. Kwa hakika, taratibu kama vile CAO na Jopo la Ukaguzi zimefanya athari kubwa kwa taasisi zao zinazosimamia na, wakati mwingine, kuthibitika kuwa bastions ya maendeleo na uvumbuzi. Hata hivyo, licha ya maendeleo haya, uamuzi wa hivi karibuni wa SCOTUS unaonyesha suala la kipekee zaidi na la chini. Kwa nini IFC ilikataa kuzingatia mapendekezo na maonyo kutoka kwa CAO kwanza? Inaonekana kwamba hadi uamuzi wa mahakama, IFC na MDBs zingine bado zilichukua mapendekezo ya mifumo yao ya uwajibikaji kwa urahisi sana. Labda kesi ya IFC itakuwa na jukumu la kichocheo kwa "wimbi la pili" la uwajibikaji kati ya MDBs na kuleta uimarishaji usio wa kawaida wa uwazi katika ngazi ya taasisi, au labda sio.

Imeandikwa na Peter Boldt na Bethany Pereira